ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο καρκίνος μαστού αποτελεί τη συχνότερη μορφή καρκίνου στο γυναικείο πληθυσμό παγκοσμίως. Συνιστά τη δεύτερη αιτία θανάτου και είχε υπολογιστεί ότι το 2006 θα εμφανίζονταν περίπου 212.920 νέες περιπτώσεις καρκίνου μαστού στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη εμφανίζονται 180.000 νέες περιπτώσεις καρκίνου μαστού κάθε χρόνο. Στην Ελλάδα, η πρώτη αιτία πρώιμης θνησιμότητας στις γυναίκες είναι τα κακοήθη νεοπλάσματα (28% των χαμένων χρόνων ζωής) και κυρίως ο καρκίνος του μαστού, με ποσοστό 7%.5 Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα επιδημιολογικά στοιχεία του 2005, κάθε χρόνο πάνω από 3500 Ελληνίδες παρουσιάζουν καρκίνο μαστού.
Οι τρόποι θεραπείας του καρκίνου μαστού περιλαμβάνουν τη χειρουργική θεραπεία, τη χημειοθεραπεία, την ακτινοθεραπεία και την ορμονοθεραπεία. Η ακτινοθεραπεία στον καρκίνο μαστού μπορεί να χρησιμοποιηθεί:
•Μετεγχειρητικά, ως συμπληρωματική θεραπεία της προηγηθείσας εγχείρησης
• Σε ανεγχείρητες περιπτώσεις, όταν η χειρουργική επέμβαση δεν είναι δυνατή λόγω της τοπικά προχωρημένης κατάστασης ή λόγω άλλων ιατρικών αντενδείξεων για χειρουργική επέμβαση
• Παρηγορητικά, σε περίπτωση μεταστάσεων ή υποτροπών.
Ο νοσηλευτής, που δαπανά τον περισσότερο χρόνο απ’ όλους τους επαγγελματίες υγείας ως μέλος της ογκολογικής ομάδας κοντά στην ασθενή, καλείται να συμβάλει στην αντιμετώπιση των ανεπιθύμητων ενεργειών της θεραπείας, να ενημερώσει και να εκπαιδεύσει την ασθενή και την οικογένειά της και να την υποστηρίξει ψυχολογικά. Στη συνέχεια του άρθρου θα αναφερθούν οι ανεπιθύμητες ενέργειες της ακτινοθεραπείας και ο ρόλος του νοσηλευτή στους προαναφερθέντες τομείς.
ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Στους ασθενείς με καρκίνο, οι συνήθεις ανεπιθύμητες ενέργειες της ακτινοθεραπείας διακρίνονται σε οξείες ή άμεσες και σε χρόνιες ή απώτερες, ανάλογα με το χρονικό διάστημα εμφάνισής τους.
Οι άμεσες ανεπιθύμητες ενέργειες παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας ή εντός έξι μηνών από το πέρας αυτής. Οφείλονται στην καταστροφή των κυττάρων, η μιτωτική δραστηριότητα των οποίων μεταβάλλεται. Αν οι αλλοιώσεις αυτές δεν αναστραφούν, επέρχεται μόνιμη βλάβη του ιστού. Οι χρόνιες ανεπιθύμητες ενέργειες δημιουργούνται από την προσπάθεια του οργανισμού να επουλώσει ή να επισκευάσει τη βλάβη που προξένησε στα κύτταρα η ακτινοβολία, μπορεί να εμφανιστούν μετά από μια λανθάνουσα περίοδο που κυμαίνεται από έξι μήνες έως τέσσερα χρόνια και συνήθως είναι μη αναστρέψιμες.
Ειδικά στις ασθενείς με καρκίνο μαστού, στις άμεσες ανεπιθύμητες ενέργειες της ακτινοθεραπείας περιλαμβάνονται οι αντιδράσεις από το δέρμα (ερύθημα, ξηρή και υγρή απολέπιση, υπέρχρωση δέρματος), το οίδημα μαστού, το λεμφοίδημα άνω άκρου, η κόπωση, η ναυτία και η ήπια καταστολή της λειτουργίας του μυελού των οστών. Οι χρόνιες ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως η τηλεαγγειεκτασία και η ίνωση, παρουσιάζονται αργότερα και η σοβαρότητά τους εξαρτάται από το χρόνο που μεσολάβησε μεταξύ της εμφάνισής τους και της έκθεσής τους στην ακτινοβολία. Άλλες χρόνιες και σπανιότερες ανεπιθύμητες ενέργειες είναι το κάταγμα πλευρών, το σύνδρομο βραχιονίου πλέγματος, η πνευμονίτιδα, η περικαρδίτιδα, οι επιπλοκές από την καρδιά, η πλευριτική συλλογή και ο κίνδυνος καρκινογένεσης.
Οι σημαντικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη σοβαρότητα των ανεπιθύμητων ενεργειών της ακτινοθεραπείας είναι η ένταση της ακτινοβολίας, ο ρυθμός της ημερήσιας δόσης και ο χρόνος έκθεσης, καθώς και άλλοι, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, οι κολλαγονώσεις και η ευαισθησία του δέρματος. Η μετεγχειρητική χημειοθεραπεία αυξάνει την ένταση των ανεπιθύμητων ενεργειών, ενώ παράγοντες όπως η αρτηριακή υπέρταση και η εμμηνόπαυση φαίνεται ότι σχετίζονται με την εμφάνιση των οξειών ανεπιθύμητων ενεργειών στις ασθενείς με καρκίνο μαστού. Άλλοι πιθανοί παράγοντες είναι η ηλικία, τα επίπεδα της αιμοσφαιρίνης και το κάπνισμα.
Οι αντιδράσεις από το δέρμα εμφανίζονται σε όλες τις γυναίκες κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας. Το οίδημα μαστού είναι συχνότερο στις γυναίκες που έχουν υποβληθεί σε συντηρητική επέμβαση μαστού και στη συνέχεια σε ακτινοθεραπεία, σε εκείνες που έχουν υποστεί εκτομή μασχαλιαίων αδένων (>11 αδένες) και σε εκείνες που έλαβαν επικουρική χημειοθεραπεία. Το οίδημα άνω άκρου εμφανίζεται πιο συχνά σε ασθενείς που έχουν υποβληθεί σε εκτομή μασχαλιαίων αδένων και σε ακτινοθεραπεία στην περιοχή της μασχάλης.
Η συμπτωματική πνευμονίτιδα εκδηλώνεται με ξηρό βήχα και χαμηλό πυρετό μετά το τέλος της ακτινοθεραπείας σε ασθενείς που έλαβαν ταυτόχρονα μεθοτρεξάτη και 5-FU, δεν είναι όμως συχνή ανεπιθύμητη ενέργεια. Το σύνδρομο βραχιονίου πλέγματος επίσης δεν είναι πολύ συχνό, εκδηλώνεται με παραισθησία, με ή χωρίς αδυναμία βραχίονα και άκρας χείρας, και μπορεί να είναι παροδικό ή μόνιμο. Τα κατάγματα πλευρών είναι πολύ σπάνια. Oι επιπλοκές από το καρδιαγγειακό σύστημα είναι επίσης σπάνιες και σχετίζονται με τη δόση της ακτινοθεραπείας και την ταυτόχρονη χορήγηση χημειοθεραπείας ή μη. Οι συχνότερες από αυτές είναι η περικαρδίτιδα και η καρδιακή ανεπάρκεια, ενώ αναφέρεται και το έμφραγμα του μυοκαρδίου (συχνότητα <1%).
Μια σπάνια αλλά πιθανή ανεπιθύμητη ενέργεια της ακτινοθεραπείας είναι η εμφάνιση δεύτερου καρκίνου. Οι δύο πιο συχνοί τύποι νεοπλασμάτων είναι το σάρκωμα μαλακών μορίων και οστών και ο καρκίνος πνεύμονα. Οι πιθανές εστίες ανάπτυξης του σαρκώματος αφορούν στην περιοχή του μαστού που έχει ακτινοβοληθεί ή στο οιδηματώδες άνω άκρο. Ο καρκίνος του πνεύμονα εμφανίζεται όταν στο πεδίο ακτινοβόλησης περιλαμβάνεται μεγαλύτερος όγκος πνεύμονα απ’ ό,τι στις συνηθισμένες τεχνικές και κυρίως μετά τη διενέργεια μαστεκτομής. Ο κίνδυνος ανάπτυξης οξείας μυελογενούς λευχαιμίας και μυελοδυσπλαστικού συνδρόμου σχετίζεται με τη συνολική δόση της ακτινοβολίας, τον όγκο του μυελού των οστών που ακτινοβολείται και τη χρήση ή μη αλκυλιωτικών παραγόντων.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ
Η διδασκαλία και η πληροφόρηση της ασθενούς και της οικογένειάς της αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προτεραιότητες του νοσηλευτή. Οι πληροφορίες του νοσηλευτή προς την ασθενή μπορεί να είναι:
• Γενικές πληροφορίες. O νοσηλευτής ενημερώνει τις ασθενείς ότι κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψης θα πραγματοποιηθεί προγραμματισμός της ακτινοθεραπείας και σ’ αυτήν θα συμμετέχουν αρκετοί επαγγελματίες υγείας, όπως ιατροί, νοσηλευτές, ακτινοφυσικοί και ακτινολόγοι. Θα τις ενημερώσει επίσης ότι η θεραπεία θα γίνεται σε εξωτερική βάση, δηλαδή δεν θα νοσηλεύονται στο νοσοκομείο αλλά θα προσέρχονται σε αυτό κάθε μέρα από Δευτέρα έως Παρασκευή για περίπου 5–7 εβδομάδες και, ακόμα, ότι ως εξωτερικοί ασθενείς θα επισκέπτονται το γιατρό τους μία φορά την εβδομάδα, εκτός εάν υπάρχει κάποιο πρόβλημα. Τέλος, μπορεί να τους ορίζει τα ραντεβού σε ώρες τέτοιες που να διευκολύνεται το πρόγραμμα εργασίας τους ή άλλες δραστηριότητές τους.
• Πληροφορίες για την ακτινοθεραπεία. Η ακτινοθεραπεία έχει σκοπό να καταστρέψει τα καρκινικά κύτταρα, με την παρεμπόδιση του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσής τους. Πρόκειται για τοπική θεραπεία, η οποία συχνά συστήνεται σε συνδυασμό με τη χειρουργική για την καταστροφή των καρκινικών κυττάρων που έχουν απομείνει. Καταστρέφοντας πλήρως τα κύτταρα στη θέση της πρωτοπαθούς εστίας, εμποδίζει τη διασπορά τους στα υπόλοιπα μέρη του σώματος. Αποδίδει ακτίνες υψηλής ενέργειας κατευθείαν στον όγκο από μηχάνημα που βρίσκεται εκτός σώματος. Τα σημάδια μελάνης που τοποθετούνται στο σώμα της ασθενούς για την ακριβή εστίαση της δέσμης της ακτινοβολίας στο σημείο του όγκου, καθορίζονται από τους γιατρούς.
• Πληροφορίες για τις ανεπιθύμητες ενέργειες της ακτινοθεραπείας. Ο νοσηλευτής ενημερώνει την ασθενή και την οικογένειά της για ενδεχόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες που θα εμφανίσει κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το πέρας της ακτινοθεραπείας, καθώς και τους τρόπους αντιμετώπισής τους.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Οι πιο συχνές ανεπιθύμητες ενέργειες που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας είναι οι αντιδράσεις του δέρματος, η κόπωση, οι αλλαγές αίσθησης στο μαστό, το οίδημα μαστού,το λεμφοίδημα και οι διαταραχές ύπνου.
Οι δερματικές αντιδράσεις αποτελούν τη συχνότερη επιπλοκή, η οποία εμφανίζεται περίπου στο 95% των ασθενών. Εκδηλώνονται συνήθως με ερύθημα, κνησμό, ευαισθησία, ξηρή και τελικά υγρή απολέπιση. Η έντασή τους αυξάνει με την πρόοδο της ακτινοθεραπείας, ενώ μετά το τέλος της είναι ηπιότερες. Η φροντίδα του δέρματος αποτελεί άμεση νοσηλευτική προτεραιότητα και δίνονται οι σχετικές οδηγίες. Η ασθενής θα πρέπει να διατηρεί το δέρμα της στεγνό και να αποφεύγει να χρησιμοποιεί αρώματα, σαπούνια και κρέμες στην περιοχή της θεραπείας. Είναι προτιμότερο να φορά χαλαρά ρούχα ή μια βαμβακερή μπλούζα, προκειμένου να προστατευτεί η περιοχή από αλλαγές θερμοκρασίας, αλλά και για να αποφεύγονται οι κακώσεις, η τριβή και η πίεση στην περιοχή. Μπορεί να κάνει μπάνιο χρησιμοποιώντας ζεστό ή κρύο νερό, όχι όμως καυτό. Θα πρέπει να προσέχει να μη σβήσουν τα σημάδια της μελάνης στην περιοχή της θεραπείας και αυτό μπορεί να το επιτύχει ρίχνοντας στην περιοχή νερό και στεγνώνοντάς την απαλά. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγει την ηλιοθεραπεία και την κολύμβηση σε χλωριωμένες πισίνες. Στην περίπτωση που η αντίδραση του δέρματος είναι πολύ σοβαρή, της συστήνεται να χρησιμοποιήσει κρέμες,οι οποίες μπορεί να είναι είτε ελαφρά υδατικές ή λιπαρές ή να περιέχουν βιταμίνη Α, ενώ μπορεί να χρησιμοποιήσει και κρέμα με aloe-vera.
Η κόπωση εμφανίζεται με συχνότητα περίπου 90% στις γυναίκες που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία. Τα επίπεδα της κόπωσης αυξάνονται κατά τη διάρκεια της θεραπείας, με μέγιστα επίπεδα κατά τα τελικά στάδια αυτής και ελάττωσή τους μετά την ολοκλήρωσή της, ενώ είναι δυνατόν η κόπωση να παραμένει ακόμα και δύο χρόνια μετά το τέλος της θεραπείας. Ο ακριβής αιτιολογικός μηχανισμός είναι άγνωστος, αν και υπάρχουν αρκετοί αιτιολογικοί παράγοντες που μπορεί σχετίζονται με την εμφάνισή της, είτε οργανικοί (αλλαγές που συμβαίνουν στο ανοσοποιητικό σύστημα), είτε ψυχολογικοί (κατάθλιψη). Έχει βρεθεί συσχέτιση της κόπωσης με τη μελατονίνη (μια νευροδιαβιβαστική ουσία που έχει σχέση με τον κύκλο ύπνου/ εγρήγορσης), τη θερμοκρασία του σώματος, το δείκτη μάζας σώματος, τη C-αντιδρώσα πρωτεΐνη, τη θρομβοπλαστίνη, τον ενεργοποιητή του πλασμινογόνου, την ιντερλευκίνη-6, την αιμοσφαιρίνη και τον αριθμό των ερυθρών αιμοσφαιρίων, των μονοκυττάρων και των ουδετεροφίλων.
Μετά μια πρώτη αρχική αξιολόγηση, η εκτίμηση συνεχίζεται με βάση τις αντικειμενικές και υποκειμενικές πληροφορίες που λαμβάνονται από την ίδια και τον εργαστηριακό της έλεγχο.Στη συνέχεια, προγραμματίζονται κατάλληλες νοσηλευτικές παρεμβάσεις, όπως είναι η ενημέρωση της ασθενούς για την πιθανότητα εμφάνισης κόπωσης κατά τη διάρκεια της θεραπείας και η ενθάρρυνσή της να απολαμβάνει μικρές περιόδους ανάπαυσης κατά τη διάρκεια κοπιαστικών ενεργειών και να συμμετέχει σε προγράμματα ήπιας γυμναστικής (περπάτημα, κολύμπι).
Οι αλλαγές αίσθησης στο μαστό εμφανίζονται στα τελικά στάδια της ακτινοθεραπείας και μερικές φορές μπορεί να επιμένουν και μετά την ολοκλήρωσή της. Συνήθως συνοδεύονται από πόνο, νυγμούς, αιμωδίες (μούδιασμα), αυξημένη ευαισθησία και αίσθημα καύσου στην περιοχή. Ο πόνος χαρακτηρίζεται ως παροδικός και στιγμιαίος και δεν ενοχλεί ιδιαίτερα την ασθενή. Η καλύτερη νοσηλευτική παρέμβαση σε αυτή την περίπτωση είναι η πληροφόρηση της ασθενούς για το τι αναμένεται και η λεπτομερής περιγραφή των αισθητικών διαταραχών που πρόκειται να βιώσει.
Το οίδημα μαστού εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας, με προοδευτική αύξηση της έντασής του και συχνή παραμονή του και μετά το πέρας αυτής. Η ασθενής θα πρέπει να φορά χαλαρά ρούχα και να ξαπλώνει στο κρεβάτι, προκειμένου να αποφευχθεί η πίεση που προκαλείται από το οίδημα. Απαιτείται παραιτέρω έρευνα για τον καθορισμό κατάλληλων νοσηλευτικών παρεμβάσεων ανακούφισης των συμπτωμάτων της παραπάνω επιπλοκής.
Το λεμφοίδημα εμφανίζεται όταν χορηγείται ακτινοθεραπεία και στη μασχάλη.32 Πρόκειται για δυσλειτουργία του μηχανισμού απαγωγής της λέμφου, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση του λεμφικού υγρού και την εμφάνιση οιδήματος στο σύστοιχο άκρο. Οι συστάσεις που πρέπει να δίνονται για την αποφυγή ανάπτυξης λεμφοιδήματος διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: (α) αποφυγή τραυματισμού, (β) πρόληψη λοίμωξης, (γ) αποφυγή περίσφιξης του άκρου και (δ) άσκηση. Τα συνήθη μέτρα που λαμβάνονται είναι:
• Η χρήση προστατευτικών γαντιών κατά τη διάρκεια εργασιών στο σπίτι και στον κήπο
• Η αποφυγή φλεβοπαρακέντησης, μέτρησης αρτηριακής πίεσης και ένεσης στο προσβεβλημένο χέρι
• Η άμεση αναφορά και η έγκαιρη θεραπεία επί εμφάνισης σημείων λοίμωξης (ερυθρότητα, πόνος)
• Η αποφυγή ενδυμάτων που περιορίζουν την καλή κυκλοφορία του προσβεβλημένου άκρου
• Η αποφυγή ανύψωσης βάρους
• Η αποφυγή βίαιων κινήσεων του άκρου
• Η χρήση μαλακών προσθετικών στήθους
• Η ελάττωση λήψης αλατιού και η αποφυγή καπνίσματος και αλκοόλ.
Η θεραπεία που ακολουθείται σήμερα περιλαμβάνει (α) τη φροντίδα του δέρματος, (β) την τεχνική μαλάξεων με σκοπό την παροχέτευση του λεμφικού υγρού, (γ) την επίδεση του άκρου με ελαστικούς επιδέσμους και (δ) την κινησιοθεραπεία. Σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθούν ειδικές συσκευές εφαρμογής εναλλασσόμενης πίεσης (intermittent sequential pneumatic compression), η φαρμακευτική αγωγή και η χειρουργική επέμβαση.
Απαραίτητη θεωρείται η πληροφόρηση και η εκπαίδευση της ασθενούς σχετικά με τους κινδύνους δημιουργίας του λεμφοιδήματος, των μέτρων που πρέπει να λαμβάνει για την πρόληψή του και των τρόπων θεραπείας του. Πρόσφατα, έχει συστηθεί οι γυναίκες με λεμφοιδηματικό άκρο να φορούν ειδικό βραχιόλι, που θα υποδεικνύει την ανάγκη αποφυγής μέτρησης αρτηριακής πίεσης και τρυπημάτων με βελόνα. Η καθημερινή νοσηλευτική φροντίδα περιλαμβάνει την εκτίμηση του λεμφοιδήματος με τη μέτρηση της περιφέρειας σε διάφορα σημεία κατά μήκος του άκρου.
Οι διαταραχές ύπνου εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας, ενώ συχνά επιμένουν και μετά το τέλος αυτής. Σχετίζονται με την κόπωση, την ελαττωμένη λειτουργική ικανότητα και τα εμμηνοπαυσιακά συμπτώματα.
Αποτελεσματικές νοσηλευτικές παρεμβάσεις για την αποφυγή διακοπών του ύπνου είναι οι εξής:
• Διατήρηση ήρεμου περιβάλλοντος (χωρίς θορύβους, φως)
• Αντιμετώπιση των συμπτωμάτων που εμποδίζουν τον ύπνο (π.χ. ανεπιθύμητες ενέργειες θεραπείας)
• Καθιέρωση συγκεκριμένης ώρας κατάκλισης και έγερσης
• Χορήγηση υγρού ή άλλου snack, προκειμένου να αποφευχθεί το αίσθημα της πείνας κατά τη διάρκεια της νύχτας
• Αποφυγή ροφημάτων που περιέχουν διεγερτικά, όπως αναψυκτικών τύπου cola, καφεΐνης, αλκοόλ
• Ήπια άσκηση που πραγματοποιείται τουλάχιστον 6 ώρες πριν από τη νυχτερινή κατάκλιση βοηθά στην επέλευση του ύπνου, ενώ αντίθετα θα πρέπει να αποφεύγεται ο ύπνος αργά το μεσημέρι ή το απόγευμα. Σε δύσκολες περιπτώσεις, συστήνεται η χορήγηση υπνωτικών ή αγχολυτικών φαρμάκων για τη διευκόλυνση του ύπνου.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ
Ο νοσηλευτής, στο πλαίσιο της νοσηλευτικής φροντίδας, θα πρέπει να διαπιστώσει εάν η ασθενής βιώνει ψυχολογικά προβλήματα και να τη βοηθήσει με τις κατάλληλες νοσηλευτικές παρεμβάσεις. Τα πιο συχνά ψυχολογικά προβλήματα που βιώνουν οι ασθενείς είναι το άγχος και η κατάθλιψη, καθώς και η ψυχολογική δυσφορία εξαιτίας των αλλαγών στην εικόνα του σώματός τους και στη σεξουαλικότητά τους.
Το άγχος και η κατάθλιψη έχουν σχέση με την εμφάνιση της νόσου, τη θεραπεία και τις ανεπιθύμητες ενέργειές της. Η ενημέρωση όσον αφορά στους παραπάνω παράγοντες μπορεί να βοηθήσει την ασθενή να προσαρμοστεί στη θεραπεία, να βελτιώσει τη συναισθηματική της κατάσταση, να την επαναφέρει στην καθημερινότητα και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής της.
Μετά τη χειρουργική επέμβαση, η απώλεια του στήθους δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα στη γυναίκα, με αποτέλεσμα τη μείωση της αυτοεκτίμησής της, τη μεταβολή της εικόνας του σώματός της και τελικά την απόκτηση μιας αρνητικής εικόνας για τον εαυτό της. Η μεταβολή στην εικόνα του σώματος προέρχεται όχι μόνο από τη χειρουργική επέμβαση, αλλά και από τις ανεπιθύμητες ενέργειες της θεραπείας, όπως είναι οι δερματικές αντιδράσεις λόγω της ακτινοθεραπείας.
Η σεξουαλική δυσλειτουργία είναι ένα από τα συχνά προβλήματα που βιώνει η γυναίκα κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Προδιαθεσιακοί παράγοντες, όπως προ-ϋπάρχοντα προβλήματα και αλλαγές που συμβαίνουν εξαιτίας της εμμηνόπαυσης, συμβάλλουν στην εμφάνισή της. Η ακριβής αιτιολογία της δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένη. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες της χημειοθεραπείας, όπως η πρώιμη εμμηνόπαυση με τα συνοδά προβλήματά της (π.χ. εξάψεις), η ξηρότητα του κόλπου και η επακόλουθη δυσπαρεύνεια, θεωρούνται αιτιολογικοί παράγοντες. Η ορμονική θεραπεία επιδεινώνει τα παραπάνω προβλήματα, ενώ οι αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα της ασθενούς εξαιτίας της ακτινοθεραπείας και η επακόλουθη διαταραχή στην εικόνα του σώματός της συμβάλλουν στη σεξουαλική δυσλειτουργία.
Ο ρόλος του νοσηλευτή στις γυναίκες που βιώνουν την παραπάνω ψυχολογική κατάσταση εστιάζεται στα εξής:
• Να εξασφαλίσει θετικό κλίμα μεταξύ ασθενούς και νοσηλευτή, ώστε να ευνοείται ο διάλογος
• Να ενημερώσει την ασθενή για τις συχνές συναισθηματικές αντιδράσεις που είναι πιθανό να της δημιουργήσει η νόσος, βοηθώντας την να αισθάνεται πιο φυσιολογική
• Να την ενθαρρύνει να εκφράσει τα συναισθήματά της και να αποκαλύψει τις ανησυχίες της
• Να την ενθαρρύνει να μοιραστεί τις εμπειρίες της με άλλες ασθενείς που υποβάλλονται σε θεραπεία
• Να ετοιμάσει και να χρησιμοποιήσει ένα ερωτηματολόγιο από ανοικτές ερωτήσεις, με σκοπό τη λήψη πληροφοριών από την ασθενή σχετικά με την ψυχολογική της κατάσταση
• Να την ενημερώσει σχετικά με τη σημασία της μετεγχειρητικής θεραπείας και των σωματικών και ψυχολογικών ανεπιθύμητων ενεργειών της
• Να τη βοηθήσει να κατανοήσει την αλλαγή του σώματός της, η οποία είναι αποτέλεσμα συνδυασμού των θεραπειών της
• Να υποστηρίξει ψυχολογικά και να ενημερώσει το σύζυγο σχετικά με τις αλλαγές που συμβαίνουν στην ψυχολογία της γυναίκας
• Να ενημερώσει την ασθενή και το σύζυγό της για την επίδραση της θεραπείας στη σεξουαλική λειτουργία, καθώς και για τους άλλους πιθανούς αιτιολογικούς παράγοντες αυτής της δυσλειτουργίας
• Να ενημερώσει το σύζυγο για τα προβλήματα που θα εμφανίσει η ασθενής και να τον ενθαρρύνει να της συμπαρασταθεί
• Να δημιουργήσει κατάλληλο κλίμα, ώστε να ενθαρρύνει την ασθενή να μιλήσει για τη σεξουαλική της ζωή
• Να ενθαρρύνει τους συζύγους να συζητούν μεταξύ τους το πρόβλημα που προέκυψε.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Είναι σαφές ότι οι γυναίκες με καρκίνο μαστού που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία βιώνουν ανεπιθύμητες ενέργειες, οι οποίες μπορεί να εμφανιστούν είτε κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή μετά το τέλος αυτής. Οι νοσηλευτές θα πρέπει να γνωρίζουν τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες της ακτινοθεραπείας και με κατάλληλες νοσηλευτικές παρεμβάσεις να επιχειρούν την αντιμετώπισή τους, προκειμένου να ανακουφίσουν την ασθενή. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τα συμπτώματα που προκαλούνται από τη θεραπεία με ολιστική προσέγγιση, έχοντας πάντα υπόψη τους την αμοιβαία σχέση των εμφανιζόμενων συμπτωμάτων.
Στο μέλλον, οι έρευνες των νοσηλευτών θα πρέπει να εστιαστούν στην αποκάλυψη αλλά και στην αξιολόγηση των συμπτωμάτων που βιώνουν οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας. Ο προσδιορισμός των συμπτωμάτων θα οδηγήσει στην παροχή, από μέρους των νοσηλευτών, ποιοτικής φροντίδας στις ασθενείς και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Αποτελεί ανοιχτή πρόκληση για τους νοσηλευτές στην Ελλάδα, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, η αναγνώριση και η αξιολόγηση του συνόλου των συμπτωμάτων των γυναικών που υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Gianni L, Valagussa P, Zambetti M, Moliterni A, Capri G, Bonadonna G. Adjuvant and neoadjuvant treatment of breast cancer. Semin Oncol 2001
2. Rogers M, Kristjanson LJ. The impact of sexual functioning of chemotherapy-induced menopause in women with breast cancer. Cancer Nurs 2002
3. American Cancer Society, ACS. Facts and figures, 2006
4. Dobbs HJ. Radiation therapy for breast cancer at millennium. Radiother Oncol 2000
5. Τούντας Γ. Η υγεία στην Ελλάδα. Νέα Υγεία 2001
7. Chakravarthy A, Wharam MD. Breast cancer: Radiation therapy. In: Cameron JL (ed) Current surgical therapy. 5thed. USA, Mosby Co, 1995
8. Chapman D, Goodman M. Breast cancer. In: Groenwald SL, Hansen-Frogge M, Goodman M, Yarbo CH (eds) Cancer nursing: Principles and practice. 4th ed. Toronto, Canada, Jones & Barlett, 1997
9. Hildelrey LJ. Radiotherapy. In: Groenwald SL, Hansen- Frogge M, Goodman M, Yarbo CH (eds) Cancer nursing: Principles and practice. 4th ed. Toronto, Jones & Barlett, 1997
10. Twardella D, Chang-Claude J. Studies on radiosensitivity from an epidemiological point of view-overview of methods and results. Radiother Oncol 2002
11. Shapiro CL, Recht A. Side effects of adjuvant treatment of breast cancer. N Engl J Med 2001
12. Recht A, Edge SB, Solin LJ, Robinson DS, Estabrook A, Fine RE et al. Postmastectomy radiotherapy: Guidelines of the American Society of Clinical Oncology. J Clin Oncol 2001
13. Borger JH, Kempermann H, Smitt HS, Hart A, Van Dorgen J, Lebesque J et al. Dose and volume effects on fibrosis after breast conservation therapy. Int J Radiat Oncol Biol Phys 1994
14. Turesson I, Nyman J, Holmberg E, Oden A. Prognostic factors for acute and late skin reaction in radiotherapy patients. Int J Radiat Oncol Biol Phys 1996
15. Bentzen SM, Overgaard M. Patient to patient variability in the expression of radiation-induced normal tissue injury. Semin Radiat Oncol 1994
16. Μπαρμπούνη-Κωνσταντάκου Ε. Ακτινοθεραπεία. Εκδόσεις ΒHTA, Αθήνα, 1996
17. www. Y-me.org
18. Hodern A. Intimacy and sexuality for the women with breast cancer. Cancer Nurs 2000
19. Knobf MT, Sun Y. A longitudinal study of symptoms and self-care activities in women treated with primary radiotherapy for breast cancer. Cancer Nurs 2005
20. Wengstrom Y, Haggmark C, Strander H, Forsberg C. Perceived symptoms and quality of life in women with breast cancer receiving radiation therapy. Eur J Oncol Nurs 2000
21. Porock D, Kristjanson L. Skin reactions during radiotherapy for breast cancer: the use and impact of topical agents and dressings. Eur J Cancer Care 1999
22. McCready T. Management of patient with breast cancer. Nurs Stand 2003
23. Wengstrom Y, Haggmark C, Forsberg C. Coping with radiation therapy: strategies used by women with breast cancer. Cancer Nurs 2001
24. Dean GE, Anderson PR, Grant M. Fatigue in women receiving radiotherapy for breast cancer. Oncol Nurs Forum 1997
25. Donovan KA, Jacobsen PB, Andrykowski MA, Winters EM, Balducci L, Malik U et al. Course of fatigue in women receiving chemotherapy and/or radiotherapy for early stage breast cancer. J Pain Symptom Manage 2004
26. Irvine D, Vincent L, Graydon JE, Bubela N. Fatigue in women with breast cancer receiving radiation therapy. Cancer Nurs 1998
27. Wratten C, Kilmurray J, Nash S, Seldon M, Hamilton CS, O’Brien PC et al. Fatigue during breast radiotherapy and its relationship to biological factors. Int J Radiat Oncol 2004
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου